Stoleća u ikonama zografa Lazovića

Bogatstvo ikona i ikonostasa iz davnih vremena i sada čuvaju naši manastiri i crkve, riznice pravoslavne vere i dugovečne kulture. Nedovoljno se, ipak, zna da su s kraja 18. i početkom 19. veka mnoge ikonopise i freske u hramovima na prostorima gde su živeli Srbi posvećeno i umešno radili otac i sin Simeon i Aleksije Lazović. Nadareni slikari, zografi, kulturni misionari poreklom iz Bijelog Polja.

Likove svetitelja, vladara, carske dveri s natpisima ktitora stvarali su oni i u našim najpoznatijim manastirima: Dečanima, Mileševi, Studenici, po srpskim hramovima u primorju sve do Šibenika, ali i po malim crkvama brvnarama u planinskim zabitima Srbije.

“Oni su stizali da raseju svoja dela po krajevima do kojih nikada nisu dospevali slikari, ali i da slikaju u zadužbinama u kojima su u prethodnim vekovima nastala najznačajnija dela stare srpske crkvene umetnosti“, piše o ovim zografima užički autor Dragiša Milosavljević u monografiji “Slikari Lazovići i njihovo doba“. Ta knjiga (novim saznanjima proširena prva o Lazovićima izdata pre dve decenije) objavljena je prošle godine u Bijelom Polju, uz podršku bjelopoljske porodice Lazović, muzeja iz tog grada i Ministarstva kulture Crne Gore.

Mnoštvo vrednih dela, neretko zajedno, uradili su Simeon i Aleksije. Za potrebe crkava, za čuvanje vere. S tim što su njihovi vredni freskopisi uticali na mase srpskih vernika da u surovim životnim okolnostima pod vlašću Osmanlija ostanu u veri predaka.

Iz knjige doznajemo da je početak njihovog stvaranja vezan za Sirogojno. Najstarijim radovima smatraju im se ikone iz tog zlatiborskog sela, koje je Simeon slikao 1764. i o tome ostavio zapis na carskim dverima te crkve koji glasi: “Sija dveri izobrazi az grešni zograf Simeon Lazović, ot mjesta Bijeloga Polja, Bog da prosti, na 1764.“

Dve godine kasnije on obnavlja ikonostas u Pustinji kod Valjeva, da bi zatim stvorio ikonostasu maloj crkvi brvnari u Kućanima sred dubina zlatiborskih. Radi potom u dva navrata na ikonama crkve brvnare u Sevojnu, pa ikonostas crkve Blagoveštenja u Štitkovu koju su Turci kasnije srušili. Sudbinu tog hrama, po svemu sudeći, doživela je i crkva Sv. Arhangela u Bukoviku, gde je Simeon ikonostas slikao kada i u Štitkovu. S tim što su ikone iz Bukovika pre turske odmazde sklonjene u obližnji manastir Klisuru, gde su čuvane više od pola veka, a onda vraćene u obnovljenu matičnu crkvu. U tom periodu radi i na crkvi u Pljevljima.

Sledi seoba oca sa sinom u primorje, pa rad na ikonostasu manastira Savina, te boravak više godina u Boki gde je, kako se veruje, Aleksije pohađao slikarsku školu. Oni po povratku s mora 1801. stvaraju prestone ikone u manastiru Klisura kod Arilja koje predstavljaju pomak u njihovom radu. “Oker tonovi, topla i prigušena paleta, obilje zlata, kao i raskošno dekorisana odeća svetitelja upućuju na promene nastale prilikom njihovog boravka u primorju“, piše Milosavljević.

Umeće i popularnost Lazovića bio je povod da ih SPC angažuje u Pećkoj patrijaršiji, na ikonostasu u crkvi posvećenoj Sv. Dimitriju. Po završetku ovog posla Simeon odlazi u Sarajevo, gde provodi jednu godinu slikajući ikone i nekoliko portreta. Portret mitropolita Pajsija redak je primer svetovnog rada Simeona Lazovića. Poslednji zajednički rad oca i sina bio je u Dečanima, na velikim ikonostasima, gde su angažovani posle uspešno završenog posla u Pećkoj patrijaršiji. Taj poduhvat smatra se najvećim i najznačajnijim koji su Lazovići izveli u toku svog višegodišnjeg rada.

Po očevoj smrti 1814. poslove nastavlja Aleksije i ikone slika u pravoslavnim crkvama u Mostaru, Šibeniku (tu je 1927. slikao 21 ikonu), Reževićima, Bijeloj…Zatim i u Studenici, Mileševi, kragujevačkoj crkvi, potom i u zapadnoj Srbiji: Bistrici, Mačkatu, Godoviku, Beloj Reci. Tragovi prisustva slikara Lazovića postoje u čačanskom, užičkom, zlatiborskom, dragačevskom kraju. Kruna toga su carske dveri i više ikona iz Nikoljca kod Bijelog Polja (tu je sačuvana njegova kolekcija crteža) koje je završio pred smrt (Aleksije je umro 1837.).

“Teško će se ikada saznati koliko je ikona, ikonostasa, svetovnih slika ostalo iza bjelopoljskih slikara Lazovića. Svako novo istraživanje iz nekog crkvenog podruma ili s tavana donosi nove ikone, ponekad teško oštećene, sa njihovim potpisima ili tragovima njihovog rada“, napominje autor knjige. Aleksije se poznavao i sa Vukom Karadžićem, slikao je ikone i na zahtev kneza Miloša Obrenovića. Lazovići su bili veliki kulturni misionari. Svuda gde su stizali zaticali su prazne hramove, bez ikona, mobilijara, knjiga i sasuda. Slikajući ikone oni su i otkupljivali crkvene knjige na bazarima Bosne, Hercegovine i Crne Gore, na knjigama ostavljali kratke zapise o sebi, svom vremenu, kao i povodu otkupa i prilaganja.

Ovi umetnici uspeli su da svoja dela prilagode ukusu pravoslavne klijentele, a da pritom zadrže umetnička obeležja. Kao pravoverni ljudi i zografi znali su da osete duh vremena i izmire dve ideologije: poštovali su model prihvatljiv za naručioce odane tradiciji i istovremeno s merom preduzimali barokne segmente ikonopisa sa područja iznad Save i Dunava, ne remeteći obrasce svetačkih figura.

– Slikari Lazovići svojim ogromnim ikonopisnim repertoarom, u najvećem delu sačuvanom do modernog doba, i doprinosom u najtežim vremenima koje je preživljavao srpski narod predstavljaju svojevrsni fenomen srpske kulturne istorije. Vredna pomena je i njihova izvanredna organizacija i zanatska sprema da često realizuju i one poslove za koje druge slikarske radionice nisu bile osposobljene – zaključuje Dragiša Milosavljević.

(objavljeno u “Politikinom“ dodatku “Magazinu“ autor Branko Pejović)